ڤایرۆسی کۆڕۆنا یەکێکە لەو ڤایرۆسانەی دەبێتە ھۆی نەخۆش کەوتنی ھاوڵاتیان و زۆربەی حاڵەتەکان مەترسیدار نیە تەنھا دوو جۆری نەبێت کە مەترسی لە سەر ژیانی مرۆڤ دروست دەکەن ئەوانیش پەتای رۆژھەڵاتی ناوەڕاست (Middle East respiratory syndrome) و ناسراوە بە (MERS) و ھەروەھا ئەوی دیکە بریتیە لە ئاوسانی سییەکان و یاخود ناسراوە  بە پەتای تەنگە نەفەسی توند کە بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت (Severe acute respiratory syndrome) . 

ئەم ڤایرۆسە کاتێک لە ساڵی ٢٠١٢ لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست سەریھەڵدا و بەتایبەتی لە وڵاتی سعودییە نزیکەی ٤٧٥ مرۆڤ گیانیان لەدەستدا . 

دواتر ئەم ڤایرۆسە گوازرایەوە بۆ ئەفریقیا و ئاسیا و ئەوروپا ، ئەم جارەش جۆرێکی دیکە لە ڤایرۆسی کۆڕۆنا لە وڵاتی چین سەریھەڵداوە کە پێی دەگوترێت کۆڕۆنای ٢٠١٩ یاخود (٢٠١٩ - NCOV). 

بنچینه‌ی ڤایرۆسی کۆڕۆنا:

ڤایرۆسی کۆڕۆنا کە دەبێتە ھۆی ئەو نەخۆشییەی ئێستا لە جیھان بڵاوبووتەوە کە ناسراوە بە پەتای ھەناسەدانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە بنەڕەتدا لە ئاژەلان سەر ھەڵدەدا و بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت (Zoonotic virus) واتا ئەم جۆرە ڤایرۆسە لە ئاژەڵەوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ . توێژینەوەکان دەریانخستووە کە یەکەم جار ئەم جۆرە ڤایرۆسە لە ئەنجامی پەیوەندی راستەوخۆی نێوان ووشتر و مرۆڤ بڵاوبووتەوە، بەڵام ھەندێک لە زانایان دەڵێن لەسەرەتا لە شەمشەمە کوێرە گوزارەوتەوە بۆ ووشتر و ئینجا بۆ مرۆڤ . 

نیشانەکانی تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆڕۆنا 

تووشبوون بە ڤایرۆسی کۆڕۆنا وا دەکات مرۆڤەکە ھەست بە ھەندێک حاڵەت بکات و نیشانەکانی وەک نیشانەی نەخۆشی ھەڵامەت (پەسیو) وایە و سەرەتا نیشانەکان زۆر ئاسایین و دواتر توند دەبن . 

نیشانەکان دواتر گەشە دەکەن و دەبێتە ئاستەنگی لەھەناسەدان و ھاتنی چڵم لە نێو لووتەکان و سەرئێشەیەکی زۆر و ئاوسانی قورگ و تایەکی زۆر ، زۆرینەی ئەو نیشانانە ماوەیەکی کورت دەخایەنن . 

ھەندێک جار تووشبوون لە ڤایرۆسی کۆڕۆنا دەبێتە ھۆی دەرکەوتنی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی ھەرس وەک ئاوسان سییەکان کە بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت (Pneumonia) و یاخود ئاوسانی مولولوی ھەوایی کە ناسراوە بە (Bronchitis) ئەم جۆرە ئاوسانەش لە ھەمووان زیاتر بەربڵاوترە لەنێو ئەو کەسانەی نەخۆشی دڵ و سییەکانیان ھەیە و ھەروەھا ئەو کەسانەی کێشەیان لە کۆئەندامی بەرگری لەش ھەیە  (Weak lmmune System) و ھەروەھا لە نێو منداڵان و کەسە بەتەمەنەکان. 

ئەو نەخۆشییانەی لە ڤایرۆسی کۆڕۆنا دروست دەبن 

نەخۆشی ھەناسەدانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست 

ئەوانەی تووشی ڤایرۆسی کۆڕۆنا دەبن و دواتر دەبێتە نەخۆشی ھەناسەدانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست سەرەتا بەھەڵامەت دەست پێدەکات ھاوشێوەی زۆرینەی حاڵەتەکان ڤایرۆسی کۆڕۆنا دواتر تووشی سکچون و رشانەوە دەبێت و ھەندێک جار حاڵەتە زۆر توند دەبێت وەک ئاوسانی توندی سییەکان و لە کارکەوتنی گورچیلە کە بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت (Kidney Failure) لەم حاڵەت رێژەی مردن دەبێتە ٣-٤ کەس لە ھەر ١٠ کەسێک تووشبوو . 

ئەوەی شایەنی باسە ئەوانەی نەخۆشی شەکرە و شێرپەنجە و کێشەی ھەناسەدانیان ھەیە لەگەڵ نەخۆشی دڵ و نەخۆشی گورچیلە کە بەشێوەیەکی گشتی کۆئەندامی بەرگری لەشییان لاوازە زیاتر تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن . 

ماوەی حەزانەی ڤایرۆسی کە دەبێتە نەخۆشی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی ٥ – ٦ رۆژە و ھەندێک ماوەکەی دەگاتە ١٤ رۆژ .

زۆربەی جارەکان ئەم حاڵەتانە چارەسەر دەکرێت بە پێدانی دەرمان بۆ ئەوەی نیشانەکانی نەخۆشییەکە کەم بکەنەوە و یارمەتی لەش بدەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییەکە . 

ئاوسانی سییەکان:

نەخۆشی ئاوسانی سییەکانی ناجێگیر کە ناسراوە بە سارس نەخۆشیەکی توندی ھەناسەدانە و ھەندێک جار بکوژە بۆ یەکەم نەخۆشی سارس لە ساڵی ٢٠٠٢ لە وڵاتی چین سەریھەڵدا و لەماوەی چەند مانگێک لە زۆربەی وڵاتانی جیھان بڵاوبووە ، ئەمەش لە رێگەی ئەو گەشتیارانە بوو کە سەردانی وڵاتی چینیان دەکرد . 

نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە بریتی بوون لە لەرز و تا و ئازاری ماسولکەکان و سکچوون و نیشانە ھەڵامەت و کۆکەی وشک و ھەناسە تەنگی ئەمەش دوای ھەفتەیەک لە تووشبوون بە ڤایرۆسکە بە دەردەکەوت . 

ھەورەھا ھەندێک جار حاڵەتەکە گەشە دەکات دەبێتە ھۆی ئاوسانێکی توندی سییەکان و لەکارکەوتنی کۆئەندامی ھەناسەدان و لاوازی دڵ و جگەر . 

ئەوکەسانەی تەمەنیان گەورەیە و کێشەیان لە نەخۆشیە درێژخایەنەکان ھەیە وەک شەکرە و ئاوسانی جگەر زیاتر تووشی تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن و مەترسی لەسەر ژیانیان دروست دەکات. 

ڤایرۆسی کۆڕۆنا لە کەسی تووشبوو بۆ کەسانی دیکە بەم شێوانەی خوارەوە دەگوزارێتەوە :

• لە رێگەی ھەوا ئەمەش بە ھۆی پژمین و کۆکە کردن . 

• پەیوەندی کەسی وەک دەست لێدان و تەوقە کردن . 

• دەست لێدان لەو شوێنانەی پیس بوونە وەک دەم و لووت و چاو و واباشترە پێشە ئەم کارانە دەستەکانت بە باشی بشۆیت. 

• پیس بوون بە پیسایی مرۆڤ یا ئاژەڵ ، ئەم حاڵەتەش زۆر دەگمەنە . 

تا ئێستا پێکوتەیەکی تایبەت نییە بۆ خۆپاراستن لەم ڤایرۆسە بەڵام لەگەڵ ئەوەش چارەسەرییەکان نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە کەم دەکەنەوە و دەکرێت مرۆڤ خۆی بپارێزێت لەم نەخۆشییە بەم رێگایانەی خوارەوە : 

• دەستەکانی بە باشی بە سابوون و ئاو بشۆ . 

• دەست زۆر لە چاوەکانت مەدە یا لووتت یا دەمت بەتایبەتی ئەگەر دەستەکانت پاک نەبوو. 

• زۆر نزیکی ئەوکەسانە مەکەوە کە نەخۆشیەکەیان ھەیە یا ھەندێک نیشانەیان لێ بەدەرکەوتووە . 

• تا پێت دەکرێت لەماڵەوە بمێننەوە بۆ ئەوەی نەخۆشییەکە بڵاونەبێتەوە . 

• دەم و لووتت داپۆشە بە تایبەتی ئەگەر کۆکەت ھەبوو یاخود لە کاتی پژمین و ئینجا کلێکسەکە فڕێدە ناو تەنەکەی زبڵ و دەستەکانت بشۆ . 

• شوێنەکانی ماڵەوە و کارکردن تەعقیم بکە و خاوێنی بکەوە . 

• رێنماییە تەندروستیەکان جێ بەجێ بکە وەک دەست شووشتن ، پێش دەست لێدان لە ئاژەڵ و دوای دەست لێدان و دووربکەوە لە ئاژەڵی نەخۆش. 

• دووربکەوە لەخواردنی دەرەوە و ھەروەھا گۆشی نەکوڵاو و ھەروەھا شیر و گۆشت ، چونکە زۆر بەکارھێنانی دەبێتە ھۆی ئەگەر تووشبوون بە نەخۆشییەکە . 

تا ئێستا چارەسەرێکی دیاریکراو بۆ ڤایرۆسی کۆڕۆنا نییە بەڵام لەگەڵ ئەوەش رێژەی زۆری ئەوانەی تووشی حاڵەتەکە دەبن چاک دەبنەوە و رێژەی مردنی زۆر کەمە ، ئەم چارەسەریانەی خوارەوە یارمەتیدەرە بۆ زوو چاکبوونەوە لە نەخۆشییەکانی ڤایرۆسی کۆڕۆنا : 

• بەکارھێنانی موعەقەم لە ژوورەکان و بەکارھێنانی ئاوی گەرم بۆ یارمەتیدان لەکەمکردنەوە ئاوسانەکانی قورگ و کۆکە. 

• بەکارھێنانی ھەندێک دەرمان بۆ کەمکردنەوەی ئازار و تا . 

• شلەمەنی زۆر بخۆرەوە . 

• تا پێت دەکرێت زۆر لە ماڵەوە بمێننەوە . 

سەرچاوە | الموضوع